Geçmişte İstanbul teneke ambalaj sanayisinin yoğunlaştığı bölgeler

1900’lü yılların başından 1980’li yıllara kadar olan dönemde, Eminönü yalnız İstanbul değil, tüm Türkiye için teneke ambalaj sanayisinin kalbinin attığı yerdi. İlk olarak teneke ithal eden tüccarlar ofislerini bu bölgede açmışlar ve zaman içinde de bu tüccarların aynı yerlerde kutu üretimine başlamalarıyla, Eminönü teneke kutu sanayisinin kalbinin attığı yer olmuştur. Fakat bu yoğunlaşma, bütün Eminönü’ne yayılmamıştır.
Teneke kutu ambalaj sanayisinin 1900-1980 tarihleri arasında, Eminönü’nde yoğunlaştığı bölgeler, sokaklar ve buralarda faaliyette bulunan teneke kutu atölyeleri aşağıdaki gibidir:

• Zindankapı, İpçiler ve Kutucular Caddeleri 15 atölye
• Asmaaltı, Kalçin Sokak, 8 atölye
• Tahtakale, Kantarcılar, Deveoğlu Yokuşu 7 atölye
• Tahtakale, Tomruk Sokak 5 atölye
• Kantarcılar. Murat Efendi Sokak 5 atölye
• Kantarcılar, Odunkapı Yokuşu 3 atölye

Bu sokak ve caddelerin her birinde ayrıca birkaç tane de teneke tüccarı, makine ve kalıp atölyesi bulunuyordu. Makine ve kalıp imalatçılarının en çok yoğunlaştığı yer ise değişik yıllarda 7 adet atölyenin kurulduğu Kantarcılar, Murat Efendi Sokak’tır. Kutu atölyeleri yönünden en önemli cadde ise Kutucular Caddesi, en önemli han da Kutucu Han’dır. 1960’lı yıllara kadar hanların iş hayatında önemli yerleri olmuştur. Atölyelerin çoğunluğu hanlarda faaliyet göstermiştir. Anadolu’dan İstanbul’a gelen ve bu hanlardaki atölyelerde çalışan kişiler, hanların üst katlarında bulunan bekâr odalarında kalmışlardır.

Şehir dışından İstanbul’a teneke almak için gelen kutu atölyesi sahipleri, yürüme mesafesinde olan makine ve kalıp atölyelerine de uğrayarak işlerini kolaylıkla hallederlerdi. Bu sanayi ile ilgili gelişmeleri, haberleri alıp, birkaç gece de İstanbul’un o zamanlardaki nezih gece hayatını yaşayıp memleketlerine dönerlerdi. Eminönü, bu konumunu çok uzun yıllar muhafaza etti. İstanbul hızlı bir şekilde büyümeye başlayınca atölyelerin yer ihtiyaçları da arttı. Bu arada genişletilen yollar nedeniyle yıkılan hanlar ve binalar, atölyelerin aynı yerde büyümelerine imkân vermedi. Sonuçta atölye ve ofisler başka semtlere taşınmaya başlayınca, 1980 yılından sonra Eminönü teneke kutu sanayisi için önemini kaybetti.

Eminönü’nün teneke ambalaj sanayisi için oldukça önemli olduğu 1900-1980 yılları arasında, önemli merkezlerinde kurulan atölyelerin tarih sırasına göre durumları aşağıda gösterilmiştir.

Zindankapı İpçiler ve Kutucular Caddeleri

Büyük Kutucu Hanı; Kutucular Caddesi, Kutucu Sokağı ve İpçiler Caddesi arasındadır. Küçük Kutucular
Hanı ise Büyük Kutucu Hanı’nın tam karşısında Kutucular Caddesi, Halaç Abdurrahman Sokak ve Kantarcılar
Caddesi arasında yer alır. İstanbul’da kutu atölyelerinin en yoğun bulunduğu bölge burasıdır. Teneke kutuyu
ambalaj olarak kullanan tesisler de nakliye imkânlarının çok kısıtlı olduğu eski dönemlerde, bu bölgenin çevresinde
yer almışlardır.

Zindankapı İpçiler ve Kutucular Caddeleri ile ara sokaklarında faaliyet göstermiş olan kutu firmaları:

Asmaaltı, Kalçin Sokak

İstanbul teneke kutu sanayisinin ikinci önemli merkezidir. Bu bölgede ayrıca yıllar içinde iki teneke tüccarı ve bir makine kalıp imalatçısı da faaliyet göstermiştir.

Kalçin Sokak’ta ve bu sokaktaki hanlarda faaliyette bulunmuş olan kutu atölyeleri:

Öner Teneke Ambalaj Makine Müzesi’nde sergilenen yuvarlak kutu yan kenet ezme makinesi.

Tahtakale Kantarcılar Deveoğlu Yokuşu ve Kundakçı Han

Kundakçı Han’ın cephesi Deveoğlu Yokuşu’na, diğer iki yanı ise Kantarcılar Caddesi ile Paçacı Sokağı’na bakmaktadır. Arkasında Demirtaş Hanı bulunmaktadır. İki katlı olan handa, 1950 yılından sonra kutu atölyeleri faaliyet göstermeye başlamıştır. Bu atölyelerden Artin Kocaoğlu, 1980’li yılların sonuna kadar Kundakçı Han’da
faaliyetine devam etmiştir.

Kundakçı Han’da faaliyet göstermiş olan kutu atölyeleri ve bunların faaliyete geçme yılları şöyledir:

1980’li yıllarda Kundakçı Han

Kantarcılar Murat Efendi Sokak

1950-1980 yılları arasında teneke ambalaj sanayisinin kalbinin attığı en önemli sokaklardan biridir. 1950’li yıllardan sonra genel olarak makine ve kalıp üreticileri burada faaliyet göstermiştir. O yıllar için geniş bir sokak olduğundan, başlangıçta “Murat Efendi Caddesi” olarak adlandırılmıştır.
Çoğu binanın, ön cephesinden birkaç basamak ile inilen ve atölye olarak kullanılan bodrum katları vardır. Ahşap binaların, bodrum katı hariç genelde iki katlıdır. Atölyelerin büyüklüğü 40-60 metrekare arasındadır. İlk makine ve kalıp imalatçılarının büyük bir çoğunluğu bu sokakta faaliyet göstermişlerdir. Zaman içinde yan yana olan atölyeler birleştirilerek daha büyük atölyelere dönüştürülmüştür. 1960’lı yılların ortalarından itibaren kutu atölyeleri de bu sokakta faaliyet göstermeye başlamıştır.

1970’li yıllara gelindiğinde, neredeyse bütün Küçükpazar’da faaliyet gösteren atölyeler yer sıkıntısı içine düşmüştür. Küçükpazar’ın, bir tarafı yol genişletmesi için yıkılınca sıkıntı iyice artmıştır. 1971 yılında 32 kişinin katıldığı İMES Yapı Kooperatifi kurulmuştur. Yeni üyelerin katılımı ile üye sayısı kısa zamanda 500’ü geçmiştir. Her kooperatifte olduğu gibi bu kooperatifte de işler çok yavaş yürümesi nedeniyle İMES Sanayi Sitesi inşaatı 1985 yılında bitmiş ve kuralar çekilmiştir. İMES’in faaliyete geçmesi çok gecikince, Küçükpazar ve çevresindeki atölyelerin bazıları, Umar Makina gibi, İstanbul’un başka bölgelerinde kiraladıkları daha büyük atölyelere taşınmak zorunda kalmışlar ve İMES bittikten sonra da İMES’teki kendi yerlerine geçmişlerdir.

1980’den sonra başta Küçükpazar olmak üzere çevresi, teneke ambalaj sanayisi için önemini yitirmeye başlamıştır. Buradan, başta İMES olmak üzere farklı yerlere taşınan sanayicilerin bir kısmı bu bölge ile olan ilişkilerini hemen kesmemiştir. Eski atölyelerini değerlendirip ya satış ofisi olarak ya da irtibat ofisi olarak bir süre daha muhafaza etmişlerdir. Maksatları özellikle diğer şehirlerden gelen, ayağı alışık müşterilerini kaybetmemektir. Müşterilerini yeni adreslerine alıştırdıktan sonra eski yerlerini tamamen kapatmışlardır.

Kantarcılar, Murat Efendi Sokak’ta faaliyette bulunmuş olan kutu firmaları:

Öner Teneke Ambalaj Makine Müzesi’nde sergilenen
yuvarlak pul kesme makinesi.

Tahtakale, Tomruk Sokak

Kantarcılar, Odunkapı Yokuşu

Kutu sanayisi, bu bölgede atölye kurmaya 1960’lı yılların ortasından itibaren başlamıştır.
Odunkapı Yokuşu’nda faaliyette bulunmuş olan kutu firmaları:

İstanbul’da kutu atölyelerinin bulunduğu diğer hanlar ve caddeler
• Sami Hillel’in olduğu Büyükyıldız Han Mahmutpaşa (1930?)
• Kemalettin İbak’ın olduğu Nomiko Han Galata (1938)
• Yusuf Seneor’un olduğu Yeni Han Hasırcılar (1941?)
• Payır Teneke’nin olduğu Arap Han- Unkapanı (1952)
• Payır Teneke’nin bulunduğu Arap Han Küçükpazar (1952)
• Büyükbahar Teneke’nin olduğu Balkapan Han Tahtakale (1952)
• Karabet Balıkyan’ın olduğu Ali Paşa Han – Küçükpazar (1955?)
• Geron Ticaret’in olduğu Zindan Han Unkapanı (1955)
• Mişon (Moiz) Sides’in bulunduğu Bozkurt Han Tahtakale (1956)
• Akoğlu Koll. Şirketi’nin olduğu Bayraktar Han Vefa (1957)
• Temiziş Teneke’nin olduğu Özgüven Han Küçükpazar (1965)
• Mordo Geron Teneke’nin olduğu Yaprak Han Kantarcılar (1965)
• Amir Teneke’nin olduğu Yaşar Han Vefa (1968)
• Numune Kutu İmalathanesi, Temiz İş Teneke Sanayi, As Ambalaj ve Garanti Sanayi’nin faaliyet gösterdiği Unkapanı Üsküplü Caddesi