Türkiye’de taçlı kapak sanayisi

Halk arasında gazoz kapağı olarak bilinen, değişik kapak üreticilerinin “şişe kapsülü” ya da “taçlı kapsül” dediği, kitabımızda ise “taçlı kapak” olarak geçecek olan meşrubat şişe kapaklarının Türkiye’de ilk üretiminin 1930’lu yıllarda İstanbul’da başladığı tahmin edilmektedir. Tespit edebildiğimiz ilk taçlı kapak üreticisi, B. Kirkor Mısırlıyan’dır. Mısırlıyan, önce taçlı kapak ithalatı ile işe başlamış, daha sonra ithalatın yanında basit pres ve kalıplarla taçlı kapak üretmiştir.

İlk taçlı kapaklar şerit tenekelerin basit preslerde özel kalıplar kullanılarak preslenmesi ile yapılmıştır. Daha sonra Hassler-Sommer firmasının geliştirdiği geniş teneke şeritlerin çok kalıplı otomatik preslerde basılması ile taçlı kapaklar elde edilmiştir. Halen bu konudaki en gelişmiş pres markalarından biri Sacmi preslerdir. Bu presler çok daha fazla kalıplı ve çok daha hızlı olup, direkt levha tenekeden kapak üretmektedir.

Taçlı kapaklarda ilk zamanlarda conta olarak madeni para şeklindeki mantarlar kullanılmıştır. Mantar, Portekiz, İspanya, Fransa’nın Akdeniz sahili, İtalya’nın Sicilya Adası, Cezayir, Tunus ve Fas’ın Akdeniz sahilinde yetişen mantar meşesinin kabuklarından üretilir. Taçlı kapaklarda kullanılan mantarlar, şarap şişelerinde kullanılan kaliteli mantarlardan farklıdır. Taçlı kapak mantarı yapmak için önce mantar parçaları zamkla yapıştırılarak, bir bastonun düz kısmına benzer hale getirilir. Mantarın bu formuna “baston” denir. Mantar parçalarının zamkla yapıştırılmış haline ise “aglomere” denir. Baston şeklindeki agromereler, madeni para büyüklüğünde dilimlenerek yuvarlak mantar contalar elde edilir. Teneke levhaların dış yüzüne baskı yapılır. İç yüzü ise mantarın tenekeye yapışmasını sağlayacak özel bir lak ile laklanır. Otomatik preste taçlı kapak haline getirilen teneke kapakların içine konan mantar dilimlerinin ısı ve basınç altında tenekeye yapışması sağlanır.

Taçlı kapak üretiminde eskiden kullanılan, kapak içine conta olarak PVC atan makine ve fırını.

1970’li yıllara gelindiğinde taçlı kapak ihtiyacının çok artması, aglomerenin pahalı olması ve mantarın contalama özelliğinin mükemmel olmaması nedeniyle başka tip conta arayışına girilmiş ve sonuçta PVC esaslı conta kullanılmaya başlamıştır. Taçlı kapak üreticileri de bu yeniliğe uygun olarak 1970’li yılların ortasında makine parklarını yenilemişlerdir. Sonraki yıllarda yapılan araştırmalar, PVC’nin insan sağlığına zararlı olduğunu göstermiştir. Taçlı kapağın iç yüzü tamamen PVC conta ile kaplı olduğu için, şişe içindeki bira, meşrubat ya da maden suyu doğrudan PVC conta ile temas halindedir. Bu nedenle son yıllarda PVC contadan vazgeçilmiş ve PVC ihtiva etmeyen (PVC free) contaların kullanımına başlanmıştır.

İlk yapılan taçlı kapakların dış yüzeyinde baskı yoktu. 1955-1960 yıllarına kadar ithal edilen veya Türkiye’de üretilen kapaklar baskısız olduğu için, gerek ithalatçılar gerekse yerli üreticiler aynı kapağı farklı firmalara satabiliyorlardı. Zamanla kapak kullanan firmaların ihtiyaçlarının artması ve müşterilerin baskılı kapak istemeleri üzerine, önce bu sektöre hizmet veren matbaa tesisleri kurulmuş, daha sonra da taçlı kapak üreticileri kendi lak ve baskı tesislerini oluşturmuşlardır. Halen taçlı kapak üreticilerinin çoğunun kendi lak ve baskı tesisi vardır.

İstanbul

1930’lu yıllarda İstanbul’da ilk taçlı kapak üretimini gerçekleştiren B. Kirkor Mısırlıyan’ı daha sonra Tripidis Y. ve S. Yasef firması ile Tokel Ohannes ve S. Hizal firmaları takip etmiştir. Tespit edebildiğimiz üçüncü taçlı kapak üreticisi Berko Kon’dur. Berko Kon da aynı Kirkor Mısırlıyan gibi işe kapak ithalatı ile başlamış ve ardından 1940’lı yıllarda Sevko Şişe Kapsülü İmalathanesi isminde bir şirket kurarak taçlı kapak imalatına da başlamıştır. 1952 yılında müşterisi ve Güzel Ankara Gazozları’nın sahibi olan Hüseyin Başarır ile ortak olarak, taçlı kapak üretmek üzere Konbaş adında bir şirket kurmuş ve şirkete Kayserili bir tüccar olan Halil İbrahim Erünkut’u da eşit hisseye sahip olacak şekilde ortak almışlardır. Konbaş, bu sektörün ilk ciddi büyük üreticisi olarak İstanbul, Eminönü’nde çalışmaya başlamıştır. Halen ikinci kuşak tarafından yönetilmekte olan Konbaş, faaliyetlerine başarıyla devam etmektedir.

Kombaş’la yaklaşık aynı yıllarda İstanbul’un Büyükdere semtinde İsmail Rahmi Elmastaş, taçlı kapak üretimine başlamıştır. 1953 yılında ise Olinto Valenti ve Ortağı Kapsülcülük Kolektif Şirketi, Dolapdere Caddesi üzerindeki işyerlerinde taçlı kapak üretmek üzere faaliyete geçmiştir.

1955 yılına gelindiğinde, Fahir Naci Ataberk, Tahir İkbal, Kemal Has ve Adapazarılı Celepçi Ailesi tarafından, taçlı kapak ve onun yanında başta kavanoz kapağı olmak üzere çeşitli kapaklar üretmek amacıyla, o yılların en büyük ve modern tesisi olan Metal Kapak Kolektif Şirketi, Büyükdere Caddesi, Levent adresinde kuruldu. Bu şirketin önemli bir özelliği, taçlı kapak üreticileri içinde ofset matbaa tesisine sahip olan ilk firma olmasıydı.

Metal Kapak’tan bir yıl sonra, İstanbul Kartal’da Tasaş firması kuruldu. Tasaş, esas olarak teneke kutu ve plastik ambalaj üretmek üzere kurulmuş bir şirket olmasına rağmen, taçlı kapak üreten bir üretim hattına da sahipti.
İstanbul’da 1955 yılından sonra taçlı kapak üretmek üzere kurulan şirket sayısında hızlı bir artış görülmüştür. 1957 yılında Taç Kapsülcülük, 1958 yılında Erk, İhsan Erkli, 1960’lı yılların başında Haydar Balkan ve Ortağı, Hikmet Alnıtemiz ve Mehmet Fevzi Bilgen, taçlı kapak üretimine başlamışlardır. 1958 yılında Konbaş da taş baskı yapan bir matbaa alarak baskılı taçlı kapak üretmeye başlamıştır.

Taçlı kapak üretimi.

1962 yılından 2013 yılına kadar geçen 51 yılda İstanbul’da yalnız taçlı kapak üretmek üzere dört firma daha kurulmuştur. 1967 (?) yılında kurulan Erdoğan Gazoz Kapsülü Sanayi, 1971 (?) yılında kurulan Aga Ambalaj ve 1974 yılında kurulan Berca Metal bunlar arasındadır. Halen İstanbul’da bu konuda faal olan şirketler Kombaş ve Erk Ambalaj’dır. Berca Metal, Teko Alüminyum Sanayi A.Ş. adıyla Çorlu’da faaldir.

Ankara

Ankara’da taçlı kapak üretmek üzere faaliyete geçen ilk şirket, 1963 yılında Kâzım ve Cemal Altıntaş kardeşlerin kurduğu Altıntaş Kolektif Şirketi’dir. Bunu, 1965 yılında İstanbul’da taçlı kapak üreten İhsan Erkli’nin bir ortakla Ankara’da kurduğu Azim Sanayi Kolektif Şirketi takip etmiştir. 1965’ten 2004 yılına kadar 49 yıl boyunca Ankara’da bu konuda başka bir şirket kurulmamıştır. 2004 yılında ise Altıntaş firmasının ortaklarının ayrılması sonucu Al-Cap şirketi kurulmuş ve taçlı kapak üretmeye başlamıştır. Halen Ankara’da Altıntaş ve Al-Cap haricinde taçlı kapak üreten başka bir şirket bulunmamaktadır.

İzmir

İzmir’de yalnız taçlı kapak üretmek üzere faaliyete geçen tek şirket, 1960 yılların ortalarında David Celardin’in kurduğu Kapsan’dır. 1930 yılında Yako Sadi ve Ahmet Çalışkan’ın kutu üretmek için kurduğu şirket de başlangıçta kısa bir süre için taçlı kapak üretimi yapmıştır. Daha sonra yine kutu üretmek üzere kurulan Botaş, kardeş kuruluşu olan Tuborg’un bira kapaklarını yapmak için taçlı kapak üretim hattı almış ve 1969-2002 yılları arasında taçlı kapak üretmiştir. Halen İzmir’de taçlı kapak üreten bir şirket bulunmamaktadır.

Adana

1961 yılında Adana Ceyhan’da faaliyete geçen Mosaş, 1973 yılında kutu üretiminin yanında taçlı kapak üretimine de başlamış ve 1993 yılında kapanan İstanbul’daki Metal Kapak firmasının bazı makinelerini almıştır. Mosaş, 1997 yılında kapanmıştır. 1998 yılında ise Cemil Bozdağ’ın kurduğu Temiz-İş firması Ceyhan’da taçlı kapak üretmeye başlamış ve daha sonra Rastaş adını almıştır. 1998 yılında ise Alpaş, teneke kutu yanında taçlı kapak üretimine de başlamıştır. Halen Adana’da Rastaş ve Alpaş, bu alandaki faaliyetlerini sürdürmektedir.

Diğer şehirler

1964 yılında Konya’da Arel İmalat Sanayi ile 1969 civarında Eskişehir’de Atik Kapsül bir süre taçlı kapak üretmişlerdir. Her iki firma da şu anda faal değildir.

Sonuç olarak halen Türkiye’de 7 firma tarafından taçlı kapak üretimi yapılmaktadır. Mevcut firmaların kapasitelerinin toplamı, Türkiye ihtiyacını karşılayacak ve ihracat yapabilecek seviyede olduğu halde, fiyat nedeniyle taçlı kapak ithalatı yapılırken, aynı kavanoz kapakta olduğu gibi taçlı kapak da ihraç edilmektedir.
Taçlı kapak sektörünün en büyük sıkıntılarından biri, ülkemizde bu sektörle ilgili hiçbir sağlıklı bilgiye ulaşılamamasıdır. Bir sektör düşünün ki ne kadar kapak üretimi yapıldığı, ne kadar kapak ihraç ve ithal edildiği bilinmeden yatırım kararı almak durumunda kalsın.