Teneke kutu yapımında kullanılan belli başlı alet ve makinelerin gelişimi

Kutu üretiminde kullanılan belli başlı makinelerin ilk halinden bugünkü hale gelinceye kadar geçirdikleri çeşitli safhalar kısaca aşağıda izah edilmiştir. Bu makinelerin 20. yüzyılın başındaki ve sonundaki halleri, diğer bir ifade ile son yüzyıl içindeki değişimleri fotoğraflar ile gözler önüne serilmiştir.

I- MAKAS

1.1 El makasları
1.2 Giyotin makaslar ve yuvarlak kesim yapan makaslar
1.3 Rulo makaslar
1.4 Otomatik beslemeli, rulo makaslar, dubleks rulo makaslar ve zikzak makaslar.

Tenekeyi kesmek için ilk olarak el makasları kullanılıyordu. Zaman içinde insan gücü ile çalışan giyotin makaslar ve daire kesme makasları geliştirildi. Elektrik motorları bulunduktan sonra makaslar bu yeni teknolojiden faydalanarak motorlu olarak yapılmaya başladı. Teknolojik gelişmeler sayesinde defalarca yenilenen makaslar, sırasıyla şu formatları almıştır: elle beslenen rulo makaslar, otomatik beslemeli rulo makaslar ve giyotin makaslar, otomatik dubleks rulo makaslar, otomatik zikzak makaslar.

Kollu giyotin makas

Otomatik dubleks makas

II- YAN KENET MAKİNELERİ

2.1 Yan kenet çengeli yapan aparatlar
2.2 Çekiç-tokmak makineleri
2.3 Otomatik kenet makineleri
2.4 Yarı otomatik dikiş kaynak makineleri
2.5 Otomatik dikiş kaynak makineleri

Başlangıçta kenet bilinmediğinden, gövde tenekesi uçları bir aparat üzerinde üst üste bindirilerek lehimle birleştiriliyordu. Bu çok zor bir işlem olduğu için gövde tenekelerinin iki ucuna çengel yapılarak birbirine geçirilip, tokmakla ezilerek yan kenet meydana getirildi. Kenedin lehimlenmesi sayesinde de sızdırmazlık sağlandı. Daha sonra yan kenet ezme işlemi makine ile yapılmaya başladı. Bir sonraki aşamada ise çengelleri yapıp, bunları birbirine geçiren ve ezen yan kenet makineleri yapıldı.
Daha sonra bu işlemleri tam otomatik olarak yapıp üzerini lehimleyen otomatik hatlar yapıldı. Zaman içinde bu teknolojinin yerini elektrikli dikiş kaynak makineleri aldı. Diğer bir teknolojik yenilik ise dip ve gövdenin tek parça olduğu, hiç yan kenedi olmayan derin çekme kutu teknolojisidir.

 
Kenet tokmak makinesi

Otomatik dikiş kaynak makinesi

III- KAPAMA MAKİNELERİ

3.1 Kollu kapama makineleri
3.2 Pedallı kapama makineleri
3.3 Otomatik kapama makineleri

Kutu yapımında en önemli işlemlerden biri de dip ile gövdenin birleştirilmesi ve sızdırmazlığın sağlanmasıdır. Başlangıçta elle yapılan dipler, basit kalıplarla uç kısımları kıvrılıp gövdeye lehimleniyordu.  Sonraları dipler preslerde yapılmaya başladı ve yine lehimlenerek gövde ile birleştirildi. Daha sonra dip kapama makineleri kullanılarak gövde ve dip birbirine kenetlendi. Sızdırmazlığı önceleri halka şeklindeki lastik contalar sağlıyordu. Sıvı haldeki sentetik kauçukların yapılmaya başlanmasının ardından, sıvı conta, contalama makineleri kullanılarak kutu diplerinin conta paneline film halinde atıldı. Contalanmış kapaklar bir fırından geçirilerek sıvı conta malzemesinin vulkanize olarak film haline dönüşmesi sağlandı.

İlk pedallı kapama makinelerinin çok eskilerde kaldığı günümüzde, oldukça hızlı olan tam otomatik kapama makineleri kullanılmaktadır. Üç parçalı kutu üretimindeki kenar kıvırma, boğma, kordon çekme ve kapama işlemleri artık ayrı ayrı makinelerde değil, bir makine üzerindeki değişik istasyonlarda yapılmaktadır.

Kollu kapama makinesi

Kapama dahil 3-4 farklı işlemi gerçekleştiren kombine makine

IV- PRESLER

4.1 El kuvveti ile çalışan vidalı presler
4.2 Eksantrik presler
4.3 Otomatik presler
4.4 Çok kalıplı otomatik presler

Kutuların dip ve kapaklarının üretiminde kullanılan pres ve kalıplar, kutu üretiminde kritik rol oynarlar. Müteharrik güç bulununcaya kadar el gücü ile çalışan vidalı presler kullanılıyordu. Önce eksantrik presler, daha sonra da şerit teneke kullanan otomatik presler kullanıldı. Günümüzde ise levha teneke kullanan ve teneke firesini en aza indiren çok kalıplı presler kullanılmaktadır. Bu preslerin arkasında bulunan kenar kıvırma, contalama, dik fırın ve paketleme makineleri presle tam bir uyum içinde çalışır.

Vidalı pres

Otomatik levha beslemeli ve çok kalıplı pres

V- KUTU ÜRETİM HATLARI

İlk günlerde kutu üretiminde basit aletler kullanılıyor ve insan gücü ile değişik işlemler sonucunda bir kutunun yapımı gerçekleştiriyordu. 19. yüzyılın sonlarına doğru konserve kutularının üretimi için otomatik kutu üretim hatları yapıldı. Dörtköşe kutular çok uzun bir süre yarı otomatik hatlar dediğimiz, yer yer insan gücünün de kullanıldığı hatlarda üretildi. Günümüzde her türlü kutu tamamen otomatik hatlarda ve eskiye göre kat be kat daha hızlı üretilebilmektedir. Eskiden her işlem için hatta bir makine olur ve hemen hemen her makinenin başında bir eleman bulunması gerekirdi. Hatların sonunda ise üretilen kutular elle toplanırdı. Her hatta, hattın hızına bağlı olarak, 10-15 kişi çalışırdı.

Günümüzde ise çok daha hızlı olan otomatik kutu hatlarında 2-3 kişinin çalışması yeterlidir. Makasta kesilen bedenler robot vasıtası ile otomatik dikiş kaynağa beslenmektedir. Eskiden mevcut olmayan yan kenet laklarını kurutmak için fırın, boğma, kordon çekme işlemleri de hatlara ilave edilmiş olmasına rağmen hat boyları fazla uzamamıştır. Bunun nedeni boğma, kenar açma, kordon, dip kapama işlemlerinin tamamını yapabilen kombine makinelerin yapılmış olmasıdır. Üretilen kutular otomatik paletizer tarafından bir palet üzerine sıralanmakta, daha sonra bağlanıp etrafı streç film ile sarılarak tozdan korunmaktadır.

Eski bir otomatik hattın başlangıcı

Dikiş kaynaklı bir otomatik hattın başlangıcı